Vraagtekens bij het JIT-onderzoek naar MH17

Deze week presenteerde het Openbaar Ministerie de eerste resultaten van het strafrechtelijk onderzoek naar het neerhalen van de MH17 Boeing in de Oekraïne. Het Joint Investigation Team lijkt te willen bewijzen dat er een massamoord heeft plaats gevonden op 298 slachtoffers met hulp van Rusland. Maar hoe sterk is het bewijs? Onderzoeksjournalist Vincent Verweij was meerdere malen voor reportages over MH17 in de Oekraïne. Hij plaatst enkele kritische kanttekeningen.

Door Vincent Verweij

Het onderzoeksteam bracht deze week het eerste deel van zijn resultaten naar buiten. Die vertellen in feite het halve verhaal. Maar hoe solide is die eerste helft?

Pijlers

Zoals in elke moordzaak moet het bewijs steunen op verschillende pijlers. Een moord is pas opgelost als minimaal het moordwapen, de plaats delict, de dader en het motief bekend zijn. Het Joint Investigation Team legde deze week zijn bewijs op tafel over twee van deze vier pijlers: het moordwapen en de plaats delict. De daders en het motief volgen later.

Daders

Over daders liet het JIT zich afgelopen woensdag dan ook nauwelijks uit. De groep van 100 Russen die volgens de speurders ‘betrokken’ zijn, worden nog geen ‘verdachten’ genoemd, laat staan ‘daders’. Daarvoor is het volgens officier van justitie Fred Westerbeke nog te vroeg. Over een motief werd ook nog niet gesproken. Om moord te bewijzen is het nodig dat er sprake was van voorbedachte rade. Er moet doelbewust op een burgervliegtuig zijn geschoten. Wanneer er sprake zou zijn van een vergissing, dan is hooguit dood door schuld te bewijzen. En dat scheelt nogal in de strafmaat.

Plaats Delict

Het JIT deed woensdag wel harde uitspraken over de eerste twee pijlers van het bewijs. Het moordwapen is volgens het team zonder twijfel een BUK-raket die door Rusland is geleverd. De plaats delict is een landbouwveld in Pervomaisky (foto rechts), een gebied dat destijds onder controle van pro-Russische separatisten stond. Dat laatste lijkt in lijn met bevindingen van journalisten. Maar laten we de eerste bewering eens in detail bekijken.

Moordwapen

Dat het moordwapen een BUK-raket was, lijkt weinig discussie meer op te leveren. Ook de Onderzoeksraad voor Veiligheid concludeerde vorig jaar al onomstotelijk dat de Maleisische Boeing 777 door een BUK was neergehaald. Zelfs de Russen, die nog een tijd hebben geprobeerd om een Oekraïense straaljager de schuld in de schoenen te schuiven, hebben die theorie nu laten vallen. Zij lijken nu ook te accepteren dat het een BUK was, al was het volgens Moskou een Oekraïense BUK, geen Russische. Het forensisch bewijs zoals brokstukken, munitie, schadepatroon en dergelijke laat geen andere conclusie. Het was een BUK.

Afluisteren

Maar het JIT zegt er nog iets bij. De BUK is vanuit Rusland naar het oosten van de Oekraïne gereden. Daar is hij gebruikt om MH17 neer te schieten en vervolgens is hij ijlings terug naar Rusland verplaatst. Welk bewijs wordt daarvoor aangedragen? Om te beginnen afgeluisterde telefoongesprekken. De Oekraïense geheime dienst leverde honderden telefoongesprekken, waarin separatisten met elkaar praten. Als sterkste bewijs werden de volgende conversaties gepresenteerd. Hieronder verkorte weergaven. De eerste dialoog werd opgenomen op de avond voor de crash. De lokatie van beide mannen meldde het JIT niet:

Nikolajevic: Als het zou lukken dat ik in de ochtend een BUK kan krijgen, dan zou dat mooi zijn.
Onbekende man: Als jullie het nodig hebben, dan sturen we het naar jullie toe

En op de ochtend van de crash zegt een onbekende man vanuit Rusland:

Het is gepasseerd, het is de lijn gepasseerd

Vervolgens praten twee mannen in Oost-Oekraïne over de BUK

Onbekende man: Waar moet de schoonheid gelost worden, Nikolajevic?
Nikolajevic: Is het wat ik denk?
Onbekende man: Ja, een BUK.

Het probleem met het eerste en derde gesprek is dat ze hooguit bewijzen dat er een BUK was, maar niet waar die vandaan kwam en of die gebruikt is om MH17 neer te halen. Er blijkt niet onomstotelijk uit dat Rusland de leverancier van de BUK was. Het zou namelijk ook een bevriende separatist uit een andere stad kunnen zijn, die belt. De ‘lijn’ in het tweede gesprek zou kunnen verwijzen naar de grens tussen de provincies Luhansk en Donetsk. Of een aanvoerlijn van wapens. De gesprekken zijn dus voor meerdere uitleg vatbaar.

Luchtmachtbasis

Wat de JIT ook niet meldt, is dat separatisten al eerder BUK systemen hadden buitgemaakt, bij de inname van een Oekraiense luchtmachtbasis. Dat was op 29 juni, twee weken voor de crash van MH17. De onderzoeksraad meldde dit wel in zijn rapport (zie afbeelding hieronder). Wellicht stonden die BUKs in de omgeving van Luhansk (ze moesten gerepareerd worden) en werd er één naar Donetsk gereden. Dan zou het geen Russische BUK zijn, waarover gepraat werd, maar een Oekraïense. Hoe kan het JIT uitsluiten dat er niet over deze BUKs werd gesproken?

Geheime Dienst

De betrouwbaarheid van de taps is bovendien twijfelachtig. Ze worden aangeleverd door de Oekraïense geheime dienst. Een organisatie die in het verleden bewezen heeft vervalst bewijs te presenteren voor politieke doeleinden. Zo beweerden ze dat de separatisten scherven hadden verwijderd uit lichamen van MH-17 slachtoffers. Iets waarvoor de forensisch pathologen in Nederland geen enkel bewijs vonden. En ze beweerden dat rebellen een aanslag wilden plegen op het MH17-onderzoeksteam. Iets waarvan minister Koenders later zei dat het onzin was. Hoe weet het JIT zo zeker dat er niet met de datum, locatie of inhoud van de taps is gerommeld? Dat er geen gesprekken zijn geknipt en geplakt door de Oekraïners, die er tenslotte alle belang bij hebben de Russen de schuld te geven?

Politiek

De chef van de Oekraïense geheime dienst ten tijde van de MH17-crash was Vasily Vovk, die ook deel uitmaakte van het JIT. Ik interviewde hem vorig jaar in Kiev op het kantoor van de inlichtingendienst SBU. Niet veel later was hij weg bij de geheime dienst en werd hij lijsttrekker van een politieke partij. De banden tussen politiek en inlichtingendienst zijn in de Oekraïne veel sterker dan bij ons. Voor de onafhankelijkheid en betrouwbaarheid van het JIT-onderzoek is dat buitengewoon slecht. Doordat Oekraïne, die partij is in het conflict met de separatisten, deel uit maakt van het onderzoeksteam, staat het tapmateriaal dat ze aanleveren bij voorbaat ter discussie.

Aanvoerroute

Terug naar het bewijs dat woensdag gepresenteerd werd. Het JIT liet talrijke foto’s en video’s zien van het transport van de BUK op de dag van de crash, vanuit Donetsk naar de afvuurlocatie in Pervomaisky. Het is materiaal dat al eerder uitgebreid in de media was getoond, zoals het beeld links. Maar het JIT presenteerde geen enkel beeld van het transport van de BUK vanuit Rusland naar Donetsk. Een afstand van minimaal 95 kilometer, waar een zwaar transport minstens 2 uur voor nodig heeft. Dat is merkwaardig. Tientallen foto’s en video’s van de route Donetsk – Pervomaisky. Geen enkele van de aanvoerroute Rusland – Donetsk.

Vluchtroute

Ook van de vluchtroute na de crash is vrijwel geen enkel beeld, behalve een filmpje dat opgenomen is in Luhansk door de Oekraïense geheime dienst. Daarop zou de bewuste BUK te zien zijn, met een ontbrekende raket op het dak. Het zou in de vroege ochtend van 18 juli zijn gemaakt en de BUK tonen die via Debaltseve en Luhansk naar Rusland wordt teruggereden, na de aanslag. Maar het filmpje is om een aantal redenen zeer omstreden.

Omweg

Ten eerste is het volstrekt onlogisch om van Pervomaisky naar Rusland te rijden via Debaltseve en Luhansk. Een omweg van 120 kilometer. Als je van Arnhem naar Duitsland wilt rijden, ga je ook niet eerst terug naar Almere en daarna naar Zwolle. Waarom zou een BUK-systeem, waarmee net een massamoord is gepleegd, die wereldwijd breaking news is, via een dergelijke onlogische omweg het land uit worden gesmokkeld? Dat is volstrekt ongeloofwaardig.

Kruising

Ten tweede is het filmpje opgenomen op een kruising, die op de 18e juli niet onder controle van de separatisten stond. Op stafkaarten van die dag is te zien dat de separatisten op 18 juli het oostelijk deel van Luhansk beheersten, niet het westelijk deel, daar was het Oekraïense leger de baas. De BUK rijdt door de bufferzone, tussen de checkpoints van het Oekraïense leger en die van de separatisten. Hij beweegt bovendien in een onlogische richting, van noord-west naar zuid-oost. Was het misschien een BUK van het Oekraïense leger, die gefilmd werd door hun eigen geheime dienst?

Datum

Tenslotte is het merkwaardig dat de officiële woordvoerder van het Oekraïense leger op een persconferentie op 17 juli het filmpje al noemde, terwijl het volgens het JIT pas op de 18e werd opgenomen. Woordvoerder Andrej Lysenko zei op de 17e (nog te zien op YouTube, tijdcode 22’00):

Er zijn raketsystemen Oekraïne in gebracht die vliegtuigen op grote hoogte kunnen treffen. Er is een video waarop te zien is hoe BUK raketten door Luhansk worden vervoerd. We weten dit.

Hoe kan een filmpje van de BUK bij het Oekraïense leger al op de 17e bekend zijn, terwijl het volgens het JIT dan nog gemaakt moet worden? Want volgens het JIT is het filmpje op de 18e gemaakt. Er zijn twee mogelijkheden. Ofwel het filmpje is eerder, voor de crash van MH17 gemaakt en toont dus niet de vluchtroute van de BUK, maar de aanvoerroute. De BUK werd dan vanuit het noorden over de provinciegrens Luhansk-Donetsk naar het zuiden gereden.

Andere BUK

Ofwel er reden meerdere BUKs in het gebied rond en het filmpje toont een andere BUK. Eentje van de Oekraïners zelf. Of een andere van de separatisten. Want die hadden er misschien wel meerdere. Vitaly Naida, werkzaam bij de Oekraïense geheime dienst, zei op 19 juli dat er meerdere BUKs in handen van de rebellen waren. Maar liefst 4 systemen. Dan zou je van het JIT verwachten dat ze aangeven welke BUK we nou precies in dat filmpje zien. En dat men niet zondermeer aanneemt dat daarop de BUK te zien is, waarmee daadwerkelijk geschoten is.

Plaatsbepaling

Opvallend is tenslotte dat het JIT zegt plaatsbepalingen te hebben van mobiele telefoons van de begeleiders van het BUK-transport op verschillende locaties in Oost-Oekraïne. Zo is te zien in de video die het JIT deze week vrijgaf. Maar op de kaart die het JIT toonde (afbeelding hieronder) ontbreekt precies van één locatie de plaatsbepaling: Luhansk. De vraag is dus opnieuw of die begeleiders daar wel zijn geweest met de BUK na de crash.

Conclusie

Er is nogal wat af te dingen op de conclusies van het Joint Investigation Team. Met name de bewering dat Rusland de BUK geleverd heeft, lijkt nog niet erg goed onderbouwd. En dat de BUK op de dag na de crash via Luhansk is teruggereden, is ook twijfelachtig. Het zou best kunnen dat de Russen betrokken zijn, het is misschien wel het meest voor de hand liggende scenario, maar wat er deze week is gepresenteerd, toont dat absoluut nog niet aan. Rechters zullen meer nodig hebben om wettig en overtuigend een massamoord bewezen te verklaren. Die willen een smoking gun. En er zal ook meer nodig zijn om de Russen te overtuigen om 100 potentiële verdachten uit te leveren. In de Lockerbie-zaak duurde het 12 jaar voordat Khadaffi zijn mensen naar het tribunaal in Zeist bracht. Laten we hopen dat Putin minder tijd nodig heeft, maar dat hij meer bewijs wil zien, is na de presentatie van het JIT eigenlijk niet zo vreemd.