Na wederom uitstel komt het er in het voorjaar van 2023 dan echt van: staatswiet en -hasj in tien Nederlandse gemeenten. Heeft de wietproef kans van slagen? In de nieuwe Panorama een uitgebreid achtergrondartikel waarbij coffeeshophouders, een staatsteler en burgemeester Hubert Bruls van Nijmegen, één van de deelnemende gemeenten, aan het woord komen. Een coffeeshophouder: ‘Mijn omzet zal gegarandeerd dalen, want alle buitenlandse hasj wordt sowieso geweerd uit de winkel.’

Door Roel Janssen

In het voorjaar van 2023 doen tien geselecteerde Nederlandse telers mee aan het wietexperiment van de overheid, waaraan in totaal tien gemeenten deelnemen. Het experiment moet vier jaar lang als proef gaan draaien en duidelijk maken of legale levering, inkoop en verkoop van cannabis mogelijk is. Ook komt er controle op de kwaliteit van de geteelde wiet en hasj. De tien deelnemende gemeenten zijn Arnhem, Almere, Breda, Groningen, Heerlen, Hellevoetsluis, Maastricht, Nijmegen, Tilburg en Zaanstad. De rest doet niet mee, omdat ze het oneens zijn met de opzet.

Utrecht haakt af

In het regeerakkoord van 2022 staat dat de wietproef met één gemeente uitgebreid gaat worden naar elf gemeenten. Van de vier grote steden toonde alleen Utrecht interesse, maar de Domstad haakte begin juli alsnog af, omdat coffeeshophouders niet willen conformeren aan de voorwaarden die worden gesteld. Zo moeten in een deelnemende gemeente álle coffeeshops meedoen met de proef. Meerdere Utrechtse coffeeshops willen dat niet, omdat ze er niet van overtuigd zijn dat de geleverde staatscannabis van voldoende kwaliteit is. Het gevolg hiervan zou zijn dat op straat illegale handel zal ontstaan van buitenlandse hasj aangezien daar straks een verbod op komt.

Achterdeurbeleid

De wietproef moet volgens de overheid duidelijk maken of het huidige gedoogbeleid voor wiet en hasj anders ingericht kan worden. Door legaal geteelde wiet zou de criminele schakel uit de bevoorrading van coffeeshops gehaald moeten worden. Dit zou tot minder georganiseerde criminaliteit en overlast moeten leiden. De productie en bevoorrading van softdrugs is in Nederland sinds de jaren zeventig illegaal, terwijl de overheid de verkoop gedoogt. Door dit zogenaamde ‘achterdeurbeleid’ mogen coffeeshops cannabis wel via de ‘voordeur’ verkopen, maar niet via de ‘achterdeur’ inkopen. De teelt en levering is dus nog steeds illegaal en het coffeeshopbeleid al decennia lang zo krom als een hoepel.

Hopeloos achterhaald

Nederland is ook het enige land ter wereld dat een gedoogbeleid voert en inmiddels zijn landen als Uruguay, Canada, Georgië, Malta (als eerste EU-land), Zuid-Afrika en Guam (een eiland in de Filipijnenzee) ons allang voorbijgestreefd. Daar is recreatief gebruik van wiet 100 procent legaal. Dat is sinds enkele jaren ook in meerdere Amerikaanse staten het geval. Ook in Duitsland, Luxemburg en Portugal staat legalisatie op de politieke agenda. Waar het Nederlandse coffeeshopbeleid tot ongeveer tien jaar geleden nog vooruitstrevend werd genoemd, is het vanuit mondiaal perspectief gezien inmiddels hopeloos achterhaald. Stilstaand water in een oude waterpijp.

Zwarte markt

De zogenaamde overgangsfase van de proef zou aanvankelijk vorig jaar al van start gaan, maar werd om meerdere redenen uitgesteld. Zo hebben telers bijvoorbeeld meer tijd nodig om kwalitatief goede hasj te leveren. Ondertussen groeien bij coffeeshops de zorgen over het experiment. Niet alleen de uitstel staat ter discussie, een heikel punt is vooral het verbod op de verkoop van buitenlandse hasj. Welke klant zit immers te wachten op kwalitatief mindere nederhasj?

In de 2Doc-documentaire Legale Wiet uit december 2021 zegt Gerrit-Jan ten Bloemendal, eigenaar van coffeeshop De Os in Leeuwarden en medeoprichter van coffeeshopbond PCN:

‘Dat ze op zich willen uitvogelen hoe ze de achterdeur van een coffeeshop kunnen regelen is allemaal oké, maar van wat we er nu van weten, worden we niet echt enthousiast. Er zit een aantal haken en ogen aan. Ze grijpen nogal in op de producten die we verkopen. De buitenlandse hasj is een product dat helemaal zal verdwijnen. In sommige shops is dat aandeel van de hasj best wel veel.’

Verdomhoekje

Alex Meijer, eigenaar van coffeeshop Maximillian en voorzitter van de Tilburgse branchevereniging De Achterdeur, zegt dat het zakelijk gezien niet in zijn voordeel is dat hij met zijn coffeeshop mee gaat doen met de wietproef van de gemeente Tilburg.

‘Mijn omzet zal gegarandeerd dalen want alle buitenlandse hasj wordt sowieso geweerd uit de winkel. Onze klanten zullen uiteraard uitwijken naar de zwarte markt om deze producten toch te kunnen krijgen. Ik heb het gevoel dat de hasj nu eigenlijk een beetje in het verdomhoekje wordt geduwd en dat er niet echt zorgvuldig mee omgegaan wordt. Mensen die graag hasj roken gaan geen wiet roken en zullen zich sowieso allemaal tot de illegale markt wenden. Dat is zorgelijk.’

Opvallend: woensdag werd in de Rotterdamse haven door de Douane 3.000 kilo buitenlandse hasj onderschept. De partij met een straatwaarde van 28 miljoen euro zat verstopt in een container met kokosnootschillen uit Nigeria. Volgens het OM is de hasj vermoedelijk in een Spaanse haven ingeladen. Hasjvangsten van dit kaliber zijn tegenwoordig zeldzaam in Nederland.

Niet oogluikend toestaan

Eén Nijmeegse coffeeshophouder zegt dat hij van de gemeente ‘de garantie heeft gekregen dat hij straks gewoon buitenlandse hasj kan blijven verkopen’. Of dat zo is, is zeer twijfelachtig want Nijmegen tolereert tijdens de proef alleen nederhasj. Hij zegt verder wel blij te zijn met het experiment, omdat ‘we dan eindelijk legaal zijn’. Maar legaal of niet, uiteindelijk zullen er ongetwijfeld deelnemende coffeeshops zijn die straks stiekem onder de toonbank aan de vaste klant buitenlandse hasj blijven verkopen. Niemand wil immers klanten kwijtraken.

Hubert Bruls, burgemeester van Nijmegen, zegt tegen Panorama dat de verkoop van buitenlandse hasj in zijn gemeente straks niet oogluikend wordt toegestaan.

‘Je mag alleen maar verkopen wat er geteeld wordt door een Nederlandse staatsteler. Die moeten dus ook nederhasj aanbieden die voldoende kwaliteit heeft vergeleken met andere buitenlandse hasj. Hasj uit bijvoorbeeld Marokko mag niet meer verkocht worden. Dan heb je geen gesloten keten meer. Dan hoeven we het experiment ook niet meer te doen. Bij het experiment staat meer op het spel dan het simpele wel of niet legaliseren. Het gaat natuurlijk ook om de toekomst van het Nederlandse gedoogbeleid.’

‘Staatsteler’

Coffeeshopeigenaren die noodgedwongen aan de proef meedoen, vrezen naast een dalende omzet ook voor ontslagen onder personeel. Daarnaast vinden ze het zorgelijk dat ze geen zaken meer kunnen doen met eigen leveranciers. Die worden immers vervangen door tien ‘staatstelers’. Een van hen is John Meijers van de Stichting JOINus. Hij staat bekend als ‘modelwietkweker’ en doet samen met zijn vrouw als een van de erkende telers mee aan de wietproef. In een grote schuur op een boerderij in de provincie Groningen gaan zij legale wiet telen. In juni 2022 laat de wietteler weten dat hij in overleg met zijn compagnon en medeaandeelhouders heeft besloten even geen interview te geven. Over het hoe en waarom doet hij geen uitspraken.

Weinig vertrouwen

Stan Esmeijer van de Nijmeegse coffeeshop De Kronkel zegt dat er op dit moment weinig vertrouwen is in het slagen van het experiment. ‘Ik en mijn collega’s merken dat we mee mogen praten, maar dat de personen met wie wij overleg voeren geen mandaat hebben en er in de praktijk dus ook niets mee wordt gedaan. Ik sluit een interview in de toekomst niet uit. Het vertrouwen in een goed werkbare situatie is erg laag.’

De Tilburgse coffeeshophouder Alex Meijer zegt dat de Nederlandse coffeeshop ‘natuurlijk al 40 jaar een experiment is’. ‘Het wordt tijd dat we het afmaken. Of ik de wietproef een goede kans geef? Ik ben hoopvol. Als ze met de juiste vakmensen in zee gaan wordt het een succes, maar als ze de vakmensen aan de kant laten staan en andere mensen het probleem laten oplossen, vrees ik dat het nog heel lang gaat duren voordat er fatsoenlijke producten gaan komen.’

‘Legalisatie geen oplossing’

Is burgemeester Bruls een voorstander om de wietproef maar over te slaan en de definitieve stap naar legalisatie te zetten?

‘Nee, zeker niet. Ik ben bij voorbaat niet overtuigd dat legalisatie een oplossing geeft, want dan zeg je eigenlijk dat iedereen kan gaan telen en verkopen. Dan heb je ook niks meer qua regels. De bedoeling van het experiment is regulering voor de coffeeshopketen, van productie tot verkoop, in kaart te brengen. Het is een experiment, dus als de conclusie straks positief of negatief is, dan moet je die ook overnemen.’

Open vraag

Komt er daadwerkelijk minder criminaliteit als tien Nederlandse telers staatswiet aan deelnemende gemeenten gaan leveren? Blijft het niet gewoon dweilen met de kraan open? Criminelen zijn inventief, dus die stappen net zo makkelijk over op cocaïnehandel als de wietkraan dichtgedraaid wordt.

Gelooft Bruls nog in het experiment?

‘Ja, als we dan nu ook wel volgend jaar echt gaan beginnen. Het is juist een experiment en dat is dus wel een open vraag. Als je iets gaat reguleren of zeker gaat legaliseren zal de criminaliteit weer iets anders gaan zoeken. Dat zal nu ook blijken, maar het voordeel is wel dat als het experiment goed loopt, dan kunnen we de legale kant, de gereguleerde kant, uitzuiveren. We kunnen beter letten op gezondheidseffecten en dat kunnen we natuurlijk bij illegale producten niet per definitie. Dat kan ook wat waard zijn, waardoor je in ieder geval de aanpak van criminaliteit wat beter kunt scheiden van wat wel mag. Dat moet nu blijken uit dit experiment, maar het is een illusie om te veronderstellen dat de criminaliteit helemaal zal verdwijnen op dit vlak.’