Encrochat: spannende film of overschat? (COLUMN)

Op een strak geregisseerde persconferentie kraaiden de politie en OM van plezier over de resultaten van het onderzoek naar EncroChat. Meer dan twintig miljoen berichten zijn in het onderzoek 26Lemont onderschept en meegelezen. Het grootste recherche-onderzoek ooit.

De politie kon wel wat positieve geluiden gebruiken na alle negatieve beeldvorming de afgelopen tijd. De discussie over de spanning tussen de rechtstaat en de overhaast ingevoerde Corona-wet, etnisch profileren en zelfs racisme en andere misstanden bij de politie en justitie halen vrijwel dagelijks het nieuws. EncroChat zorgt daarbij voor een goede afleiding.

Er is gigantisch veel bewijs verzameld, aldus de politie. ‘Wat alleen in spannende films leek te kunnen, speelde zich voor onze eigen ogen af’, ‘Een zware aardschok voor georganiseerde criminaliteit’ en ‘Uitdelen van een mokerslag aan de onderwereld’ aldus de politie. De media nam dat vervolgens klakkeloos over.

Op het eerste gezicht lijkt de geheime opsporing bij EncroChat buitengewoon effectief. Het is fijn voor beoogde slachtoffers, dat er tientallen ontvoeringen, schietpartijen en andere geweldszaken zouden zijn voorkomen. Ook stelt de politie dat door chats live te volgen een aantal partijen coke zijn gevallen, miljoenen witwasgeld in beslag is genomen en wat labs zijn ontmanteld.

De wel honderd arrestaties die tot nu toe volgden, is echter nauwelijks reden tot een te groot optimisme. Het is bovendien de vraag, of er ook op langere termijn veel meer veroordelingen gaan volgen en of Nederland ook in de toekomst veel veiliger zal zijn geworden. Ik moet het nog zien.

De vraag naar de rechtmatige verkrijging van verzamelde berichten in geëncrypteerde telefoons en het al dan niet kunnen herleiden naar individuele verdachten komt op. Zonder aanhouding op heterdaad en zonder in beslag genomen pgp-telefoons en ander aanvullend bewijsmateriaal met zelfstandige betekenis volstaat enkel analyse van miljoenen gedateerde berichten niet.

Algemeen is bekend, dat in chats nicknames worden gebruikt. Dure pgp-toestellen gaan vaak van hand tot hand. Vaak is sprake van bluf, grootspraak en onderhandelingen, zonder concreet resultaat. Diepgaande analyse van miljoenen berichten is zeer tijdrovend en complex.

De juridische verweren bij EncroChat liggen voor het oprapen. Ongericht bulkinformatie opvragen van onverdachte burgers en analyseren is niet zonder meer rechtmatig. De politie mag niet alle geavanceerde cybertechnologieën toepassen. Een specifieke wettelijke grondslag voor de politie voor de aanpak van EncroChat ontbreekt in het Wetboek van Strafvordering. Alleen de AIVD en MIVD mogen na invoering van de Sleepwet dat soort onderzoek doen.

Een enkele machtiging van een rechter-commissaris volstaat niet zonder meer. Volgens het bedrijf EncroChat is zelfs sprake van onrechtmatig hacken. Het live meekijken van EncroChat kan niet zonder meer worden vergeleken met Ennetcom, waar vooralsnog de opsporing door strafrechters als rechtmatig is aangemerkt.

De rechtmatigheid van het via EncroChat ongericht aftappen, verzamelen, meekijken en langdurig bewaren, met een hoog risico van misbruik van algoritmes, zal op de zitting worden betwist. Doelgerichtheid, proportionaliteit en het recht op verificatie en tegenonderzoek komt daarbij zeker aan de orde. Buitenlandse informatiegaring en het door Nederland ‘meeliften’ leveren interessante rechtsvragen op.

De politie heeft op de persconferentie angstvallig gezwegen omtrent de juridische grondslag van EncroChat. Ook of sprake is van hacken. De vraag naar de wijze van encryptie van het versleutelde Encro-systeem en of medewerkers van deze aanbieder actief betrokken zijn geweest bij het ontsleutelen van aangeboden digitale communicatie bleef onbeantwoord. De overheid dient rechtmatig, transparant en behoorlijk op te treden bij het verwerken van strafrechtelijke gegevens. De politie mag zich bij onderzoek niet laten leiden door nieuwsgierigheid maar uitsluitend door noodzaak.

De eerste slag bij EncroChat is voor de politie wellicht reden voor een feestje. Op korte termijnen verwacht ik nog meer geklapte zaken en veroordelingen, zeker als op heterdaad is aangehouden. Als gevolg van het coronavirus hebben rechercheurs immers veel thuis kunnen analyseren. Een nog groter stuwmeer aan lopende zaken in de kast. Bijkomend gevaar is evenwel dat de politie zich de komende tijd te eenzijdig gaat richten op commune delicten als drugsfeiten, wapens en geweld. De opsporing van witte boordencriminaliteit, belasting- en internetfraude en andere misdrijven blijft dan te veel links liggen.

Op de langere termijn moet de effectiviteit van de opsporing bij het ontsleutelen van pgp-verkeer echter niet overschat worden. EncroChat is al gevallen, de populaire dienst van Sky komt op korte termijn ook aan de beurt. Zonder mezelf op de borst te willen kloppen, dat had ik in mijn vorige column op Crimesite in december 2019 ook al expliciet voorspeld (‘Ezels stoten zich aan dezelfde steen’).

Ook dit keer waag ik mij in dit kader aan een voorspelling. De vraag is voor wie de film een happy end zal hebben. Het OM zal in de zittingzaal gaan betogen dat de opsporing en het voorbereidend onderzoek in het buitenland is gedaan. Op grond van het vertrouwensbeginsel mag daarvan worden uitgegaan. Bespioneerde criminelen in Nederland zijn niet in hun belangen getroffen. Strafrechters in Nederland dienen burgers echter passende rechtsbescherming te geven. In het kader van de rechtstaat dient de integriteit van de opsporing op een openbare terechtzitting te worden getoetst. Ik voorspel verder dat criminele netwerken in de toekomst ongetwijfeld nog meer gesloten gaan werken. Criminelen zitten niet stil, terwijl de techniek zich snel ontwikkelt. Daar hoef je geen glazen bol voor te hebben, zoals de vaste lezer van deze site op zijn klompen aanvoelt.

Michel van Stratum is strafadvocaat te Nootdorp