Wie was de man wiens lichaam nu zal worden opgegraven in een nieuw onderzoek naar zijn dood door het Openbaar Ministerie van Amsterdam? Hans van de Ven (69), die vorig jaar in zijn huis in Amstelveen onder verdachte omstandigheden om het leven kwam, heeft aan de wieg gestaan van de razendsnelle ontwikkeling van het telefoontappen in Nederland. Hij werd een jaar geleden dood in zijn bad aangetroffen. Het tweede deel van een portret van een inlichtingenman met een missie (zie deel één).
Door @Wim van de Pol
De neergang van Van de Ven was in feite begonnen nadat hij in 2001 bij de MID een principieel conflict had gekregen over de verwerking van informatie uit de telecommunicatie die de MID (inmiddels MIVD) op verschillende plaatsen in de wereld uit de lucht haalde. Vanaf 2002 werd hij door zijn openbare kritiek op het afluistersysteem, en door zijn contacten met journalisten, door velen in de inlichtingenwereld als een nestbevuiler gezien. ‘Niet iedereen’, zei Van de Ven me daarover een paar keer, ‘maar veel kunnen mijn bloed wel drinken.’
Waterloo
Dat hij door advocaat-generaal Diederik Aben in de herzieningsprocedure van Baybasin was aangenomen als deskundige om onderzoek te doen naar de manipulatie van telefoontaps deed hem goed. Zij aan zij met een onderzoeker van het Openbaar Ministerie zou alle telecombewijs in de zaak haarfijn worden onderzocht. Van de Ven onderzocht het audiomateriaal en Bas van den Heuvel, aangezocht door het OM, de computers en de software in de tapkamers.
Dat jarenlange project werd voor Van de Ven zijn Waterloo.
Onbegrijpelijke telefoongesprekken
Het bewijs in de (liquidatie)zaak Baybasin bestond uit niet meer en niet minder dan enkele cruciale passages uit veelal onbegrijpelijke in analoge en digitale tapsystemen opgenomen telefoongesprekken. Gespreksdeelnemers waren Baybasin en vaak niet geïdentificeerde anderen met (vaak) ongeregistreerde of onbekende telefoonnummers. Van sommige gesprekken was er alleen Baybasin’s nummer en een geluidsopname.
Hans van de Ven kwam in 2016 na analyse van alle bits en bytes van de cruciale gespreksfragmenten, en de technische gegevens van de tapkamers, tot de conclusie dat de gesprekken onverklaarbare kenmerken vertoonden. Er was knip- en plakwerk geweest en er waren fragmenten toegevoegd. Van de Ven rapporteerde in zijn eindrapport aan advocaat-generaal Aben dat de gesprekken moesten zijn gemanipuleerd.
Klaar?
Toen in 2016 de door Aben gestelde vragen in twee deskundigenrapporten over de herzieningszaak van Baybasin waren beantwoord leek Aben klaar om zijn conclusie te schrijven. Maar, de advocaat-generaal startte nog een nieuwe serie kleinere onderzoeken.
Zijn vraag of er was gemanipuleerd was (door Van de Ven) al beantwoord: ja.
Aben maakte vervolgens de reproduceerbaarheid van die manipulatie in de tapkamers tot de belangrijkste kwestie. Hij eiste van Van de Ven het bewijs te leveren hoe dan precies de manipulatie was ingestoken. Op welke wijze konden er dan ten tijde van het onderzoek-Baybasin (in de jaren negentig) stiekem gesprekken in het systeem zijn “geïnjecteerd”?
Integriteit van het tapsysteem
Dat was eigenlijk niet zozeer een cruciale vraag in de herzieningszaak van Baybasin. Veel meer was het een kwestie die de integriteit van het Nederlandse tapsysteem als geheel aanging. Juist de verwevenheid met het Nederlandse tapsysteem maakte de Baybasin-kwestie belangrijker dan die ene enkele strafzaak.
Binnenskamers in Den Haag was de zaak veel gewichtiger dan op het eerste gezicht kon worden aangenomen, zeker nadat de minister van Justitie in 2016 de Tweede Kamer beloofde het telefoontapsysteem drastisch te zullen hervormen, na ernstige kritiek (pdf) van onder meer hoogleraar Peter van Koppen.
Integriteitsonderzoek
Ten tweede startte Aben eind 2016 zelf een integriteitsonderzoek: naar onderzoeker Hans van de Ven. Zo verstuurde hij e-mails met enkele vragen naar onder meer een rechter-commissaris en een politieman over een onjuistheid uit een ouder rapport (2015) van Van de Ven. Van den Heuvel, de onderzoeker van het Openbaar Ministerie, beschuldigde Van de Ven ervan een ‘leugenaar’ te zijn.
De onjuistheid die Van de Ven had genoteerd behelsde slechts de vraag of een demonstratie van Van de Ven als getuige voor de Almelose rechtbank (in 2002) ofwel in de raadkamer van de rechtbank, ofwel op een politiebureau had plaatsgehad. Van de Ven had dit in 2015 verkeerd opgeschreven, maar het was inhoudelijk nauwelijks relevant.
Afgeschreven
Nadat Aben’s extra onderzoeken waren voltooid kwam hij in juli 2017 met een vernietigende conclusie van ruim 1.700 pagina’s. Hij veegde alle 160 nieuwe feiten (herzieningsgronden) die Baybasin’s advocaat had ingediend van tafel. En hij stuurde eveneens het eindrapport van Van de Ven met de conclusie dat er gesprekken in elkaar waren gezet, zo goed als naar de prullenbak.
In de conclusie van Diederik Aben werd iedere onvolkomenheid van Hans van de Ven’s handelen, schrijfstijl of rapportage ruim bemeten. Boodschapper Van de Ven werd een kopje kleiner gemaakt. Wanneer het stuk van Aben niet geschreven zou zijn door één van Nederlandse hoogste magistraten zou je kunnen spreken van karaktermoord.
De figuur Van de Ven, die anderhalf decennium als telecomdeskundige had opgetreden in vele rechtszaken, en ooit een van de belangrijkste technische overheidsadviseurs over telefoontappen was, werd door Aben’s conclusie geheel afgeschreven.
Belangrijker was dat Van de Ven’s belastende conclusie over manipulatie door Aben werd afgewezen.
Twee IMSI-catchers
Een belangrijk argument van Aben was dat Van de Ven er niet in was geslaagd aan te tonen hoe er was gemanipuleerd in de tapkamers.
Van de Ven had daarvoor wel een aantal scenario’s opgesomd en uitgelegd, maar hij had geen mening gegeven over welke methode zou zijn gebruikt, daarover kon hij geen zekerheid verschaffen. Eén van zijn hypotheses was het ongemerkt injecteren van gesprekken in een tapsysteem met behulp van twee IMSI-catchers. Hij kende deze apparaten van haver tot gort, hij had het prototype immers ooit mede zelf ontworpen.
Om dit scenario van Van de Ven te checken ging Aben niet de technische medewerker van producent Rohde & Schwartz, die Van de Ven had gesproken, als getuige horen. Aben koos ervoor een brief van de directie van producent Rohde & Schwartz te ontvangen met antwoorden op een aantal vragen die hij had gesteld.
Rohde & Schwartz erkende in die brief de ‘theoretische’ mogelijkheid om gesprekken in een tapkamer te krijgen, zoals Van de Ven die had aangegeven. Maar, zo stelde het bedrijf, met de IMSI-catchers die ten tijde van het onderzoek-Baybasin bij de Nederlandse politie in gebruik waren was dit niet mogelijk. Daarmee was voor Aben de kous af.
Er waren destijds IMSI-catchers van andere partijen op de markt. Aan de gedachte dat er in Nederland, Turkije of elders met een ander type IMSI-catcher was gewerkt, daar wijdde Rohde & Schwartz in de brief natuurlijk geen aandacht aan. Het was ook niet gevraagd door Aben en die diepte de vraag in zijn conclusie verder niet uit, waarbij de vraag rijst of hij het eigenlijk wel precies wilde weten.
De advocaat-generaal zette Van de Ven in zijn conclusie uiteindelijk te kijk als kennelijk ondeskundig. Alle door hem gepresenteerde scenario’s van manipulatie waren ‘ongefundeerd en zeer onwaarschijnlijk’, aldus Aben. En zo, redeneerde Aben, was ook Van de Ven’s eerdere conclusie over gemanipuleerde gesprekken in de zaak-Baybasin te onwaarschijnlijk om te geloven.
De diskwalificatie was voor Hans van de Ven persoonlijk moeilijk te verteren. Maar bovendien maakte die hem zo ongeveer brodeloos omdat zijn reputatie fatale schade had opgelopen. De Hoge Raad wees het herzieningsverzoek af en veegde daarmee alle vragen over de gemanipuleerde telefoontaps uit de wereld.
Maar: anno 2021 was het met de geheimzinnigheid en de problemen rond het telefoontapsysteem in Nederland nog altijd niet gedaan toen bleek dat de Nationale Politie een rapport over telefoontappen ondanks een rechterlijk bevel dat rapport openbaar te maken geheim houdt.
(wordt vervolgd)
Zie ook: